ΜΕΡΙΚΕΣ ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΛΙΤΣΑΣ
Θα καταθέσω μερικά στοιχεία για την κατασκευή της, όπως εγώ τα γνωρίζω, από τη δική μου εμπειρία φτιάχνοντας κλίτσες, αλλά και από αυτά που έχω ακούσει από άλλους πελεκητές συζητώντας μαζί τους. Οι πληροφορίες αυτές ωστόσο, δε σημαίνει ότι είναι και οι μοναδικές. Κάθε τεχνίτης έχει να προσθέσει τις δικές του εμπειρίες και δίνει τη δική του οπτική για την κλίτσα, όπως ίδιος την προσλαμβάνει και την αξιολογεί.
Οι πληροφορίες μου στο παρόν άρθρο, θα εστιαστούν πρωτίστως στη επιλογή του κατάλληλου υλικού, για την κατασκευή της. Η κατασκευή ως τεχνική, είναι θέμα εμπειρίας. Για να γίνει κάποιος καλός τεχνίτης, πρέπει να καταπιαστεί ο ίδιος και να κάνει την προσπάθειά του. Οι όποιες πληροφορίες, σίγουρα θα τον βοηθήσουν, δεν αρκούν όμως από μόνες τους να τον κάνουν καλό μάστορα. Εκείνο που έχει σημασία, είναι το γεγονός, ότι ο καθένας δίνει το δικό του στίγμα ως κατασκευαστής και βλέπει με το δικό του μάτι που είναι ξεχωριστό. Κάθε τεχνίτης είναι μοναδικός και το έργο που κάνει είναι ξεχωριστό και διαφορετικό από οποιοδήποτε άλλο, έστω και αν είναι φτιαγμένο από τον ίδιο. Εξάλλου εδώ έγκειται και η αξία του χειροποίητου. Κάθε φορά το μάτι βλέπει διαφορετικά. Τίποτα δεν μπορούμε να επαναλάβουμε ακριβώς το ίδιο όπως η μηχανή. Ο καθένας μας όμως έχει κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στις κατασκευές του, που τον κάνουν μοναδικό. Είναι τα στοιχεία εκείνα που σε κάνουν να ξεχωρίζεις από τους άλλους και αποτυπώνονται στα έργα σου. Η κλίτσα αυτή είναι του τάδε λένε εκείνοι που μπορούν να ξεχωρίζουν κάποια στοιχεία του τεχνίτη, χωρίς να πέφτουν έξω Με αυτή την έννοια, θέλω να παροτρύνω κάποιον που ενδεχομένως έχει μεράκι και θέλει να φτιάξει μόνος τους μια κλίτσα, ας το δοκιμάσει. Τα πρώτα εφόδια που πρέπει να έχει είναι το μεράκι και η υπομονή. Ακολουθούν τα κατάλληλα εργαλεία και υλικά.
Για να φτιάξει κανείς μια κλίτσα, μπορεί να χρησιμοποιήσει οποιοδήποτε ξύλο θέλει . Όλα τα ξύλα, υπό μια αυστηρή έννοια, μπορούν να θεωρηθούν κατάλληλα. Δεν είναι όμως όλα το ίδιο ποιοτικά. Κάθε ξύλο έχει τα δικά του χαρακτηριστικά, ως προς την σκληρότητα, το χρώμα, το ειδικό βάρος. Για να φτιάξουμε μια καλή κλίτσα, θα πρέπει να επιλέξουμε ένα ξύλο το οποίο να συγκεντρώνει χαρακτηριστικά στοιχεία και ιδιότητες που το κάνουν ποιοτικά καλύτερο από κάποιο άλλο. Ως πρώτο τέτοιο στοιχείο μπορώ να πω ότι είναι η σκληρότητά του. Όταν είναι σκληρό, τα μοριά του έχουν μεγάλη συνοχή και πελεκιέται καλύτερα χωρίς να αγκιδιάζει. Σημαντικό στοιχείο είναι και το χρώμα του. Καλή κλίτσα μπορούμε να κάνουμε από σκληρό ξύλο, «χωρίς νερά» με γλυκό χρώμα. Πάνω σε ένα τέτοιο ξύλο μπορούμε να κεντήσουμε ευκολότερα και να κάνουμε ψιλά κεντήματα. Ένα τέτοιο ξύλο έχει μεγαλύτερη δυσκολία στην επεξεργασία του, λόγω της σκληρότητάς του, υπερτερεί όμως ποιοτικά.
Ποια είναι όμως τα κατάλληλα ξύλα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε; Εξαρτάται από τον τόπο που ζούμε. Από τα φυτά που υπάρχουν στην περιοχή μας μπορούμε να επιλέξουμε τα σκληρότερα, που η επιφάνειά τους κατά την επεξεργασία τους δίνουν στιλπνότητα αλλά και καλό χρώμα. Οι μερακλήδες ωστόσο της κλίτσας, ψάχνουν το κατάλληλο ξύλο, όπου και αν βρίσκεται.
Πολλά ήμερα και άγρια κλαδιά και ρίζες φυτών, είναι κατάλληλα για πελέκημα. Κόβοντας ένα ξύλο θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ορισμένα πράγματα. Κανένα ξύλο δεν μπορεί να δουλευτεί μόλις κοπεί. Θα πρέπει να το αφήσουμε να ξεραθεί πολύ καλά. Για να μη σκάσει μετά το κόψιμο, θα πρέπει να μην το αφήσουμε εκτιθέμενο στον αέρα. Παλαιότερα το έχωναν στο χώμα, μέσα σε αλεύρι, σε πριονίδι, σε κοπριά, για να στεγνώσει γρηγορότερα. Από τη δική μου εμπειρία έχω διαπιστώσει, πως και μέσα σε μια σακούλα νάιλον μπορούμε να το προφυλάξουμε από σκάσιμο. Το στέγνωμα του ξύλου δεν γίνεται σε λίγες μέρες. Σε φυσιολογικές συνθήκες χρειάζονται αρκετοί μήνες. Μάλιστα δε, κάποια φυτά, όπως το ρείκι και το πυξάρι χρειάζονται κοντά στο χρόνο για να στεγνώσουν. Αν θέλουμε να πετύχουμε γρηγορότερο στέγνωμα, βράζουμε το ξύλο για πολλές ώρες. Σημαντικό ρόλο παίζει και η εποχή που θα το κόψουμε. Ποτέ δεν κόβουμε την άνοιξη που οι χυμοί ανεβαίνουν, γιατί τότε σκάει και μαυρίζει. Προτιμάμε το χειμώνα που οι χυμοί δεν κυκλοφορούν στο φυτό.
Ένα κομμάτι όμως ξύλου, με πλάτος όσο μια παλάμη, θέλει πολύ κόπο μέχρι να γίνει κλίτσα. Αρχικά κάνουμε το περίγραμμά της πάνω στην επιφάνεια του ξύλου το οποίο προηγουμένως έχουμε κάνει επίπεδο, αφήνοντας ανάλογο πάχος. Αφαιρούμε το ξύλο που περισσεύει και στη συνέχεια τρυπάμε. Πάντα έχουμε για οδηγό ένα μικρό κλιτσόξυλο 20-30 εκατοστών για να παίρνουμε τα σωστά ζύγια. Να μην μας ξεφεύγει η κλίτσα δεξιά ή αριστερά, αλλά να είναι σε μια ευθεία με το κλιτσόξυλο. Ακόμα προσέχουμε να έχει το ανάλογο άνοιγμα για το χέρι, αλλά και το καλό γύρισμα μπροστά, το λεγόμενο καρτέρι. Μια καλοφτιαγμένη κλίτσα έχει καλό άνοιγμα και προσεγμένο το πίσω μέρος και το γύρισμα μπροστά. Μεγάλη σημασία έχουν και οι καμπύλες που θα δώσουμε στην όλη κατασκευή. Βλέπετε η κλίτσα είναι γένους θηλυκού και οι καμπύλες την ομορφαίνουν.
Στη συνέχεια θα αναφέρω μια σειρά ξύλων τα οποία θεωρούνται μάλλον από τους περισσότερους τεχνίτες ως τα καλύτερα, για την στιλπνότητά τους, το χρώμα τους, τη δυνατότητα για ψιλό κέντημα.
Το πυξάρι. Πολύ γνωστό στους Σαρακατσαναίους κατασκευαστές και όχι μόνο. Σκληρό ξύλο, δέχεται ψιλό κέντημα με υποκίτρινο χρώμα, που με το πέρασμα του χρόνου κοκκινίζει και αποκτά γυαλάδα.
Η μαυραγκαθιά. Ίσως το καλύτερο ξύλο για κλίτσα. Είναι μικρός θάμνος που ζει σε βράχια και σε χαμηλά υψόμετρα. Πολύ σκληρό, το χρώμα του είναι λαδί και με το πέρασμα του χρόνου γίνεται μαύρο και αποκτά ξεχωριστή γυαλάδα. Πολύ σπάνιο ξύλο.
Η κουμαριά. Δίνει ωραίο κοκκινωπό χρώμα και κεντιέται με ευκολία.
Το ρείκι. Από τα καλύτερα επίσης ξύλα. Χρησιμοποιούμε κυρίως τη ρίζα του. Εξαιρετική στιλπνότητα και χρώμα.
Άλλα κατάλληλα ξύλα. Αγριελιά, πουρνάρι, σφένδαμος, πικροφέλικο, κοκορεβιθιά αγραπιδιά, και από τα ήμερα λεμονιά, μεσπολιά, ελιά. κ.λ.π
Οι ξύλινες κλίτσες έχουν τα θετικά τους, αλλά και τα μειονεκτήματά τους. Στα θετικά τους είναι η μεγάλη ποικιλία που προσφέρει το ξύλο, τα ωραία τους χρώματα, η δυνατότητα ποικίλης επεξεργασίας από κάθε τεχνίτη, η δημιουργία πολλών σχεδίων, το κέντημα. Θέλουν όμως μεγάλη προσοχή γιατί σπάνε εύκολα.
Ένα άλλο υλικό που χρησιμοποιείται ευρέως για την κατασκευή της κλίτσας είναι το κέρατο ζώου. Συνηθέστερο αυτό του κριαριού που το βρίσκεις ευκολότερα, αλλά είναι και ποιοτικά καλό. Σπανιότερα χρησιμοποιούμε κέρατο γιδιού που υστερεί ποιοτικά και δεν είναι πάντα κατάλληλο. Ποιοτικά καλύτερο όλων είναι αυτό του βουβαλιού. Δίνει εξαιρετική στιλπνότητα και μαύρο χρώμα. Είναι όμως πολύ δύσκολο να το βρεις.
Εδώ θα πρέπει να σημειώσω, ότι όλα τα κέρατα των ζώων δεν γίνονται κλίτσες. Πρέπει να είναι αρκετά μεγάλα, να μην είναι ραγισμένα, να έχουν κατάλληλο γύρισμα. Επιπλέον απαιτούν τη δική τους επεξεργασία. Στα θετικά τους είναι, ότι δεν σπάνε εύκολα, όπως το ξύλο και πελεκιούνται χωρίς να αγκιδιάζουν. Αντίθετα χρειάζεται υπομονή και χρόνο κατά το στάδιο της επεξεργασίας, γιατί δεν είναι καθαρά όπως τα ξύλα. Η κατασκευή μιας κλίτσας από κέρατο δεν είναι ίδια με αυτή του ξύλου. Το γύρισμα γίνεται αφού το κέρατο βραστεί για να μαλακώσει. Ο τεχνίτης θα πρέπει να ξέρει το σημείο που θα κάνει την τρύπα, ποιο μέρος του κέρατου θα αφαιρέσει, ποιο θα λυγίσει, πώς και πού θα δέσει, για να δώσει την τελική φόρμα στην κλίτσα.
Για μια καλή κλίτσα, σημασία έχει και η επιλογή του κλιτσόξυλου. Η καλύτερη κλίτσα πάνω σε ένα οποιοδήποτε ξύλο χάνει την αξία της. Το κλιτσόξυλο πρέπει να είναι ίσιο, με ανάλογο για τον κάτοχό του ύψος και πάχος. Μιλώ για την κλίτσα του παζαριού, αυτή που είναι επιμελημένη και προσεγμένη.
Καλά κλιτσόξυλα μπορούμε να φτιάξουμε από πολλά φυτά. Συνηθέστερο είναι αυτό της κρανιάς. Είναι ξύλο πολύ ανθεκτικό, μπορούμε αρκετά εύκολα να το βρούμε και βγαίνει σε βέργες. Με απλή επεξεργασία, ένα καλό καψάλισμα στη φωτιά για να στεγνώσει γρήγορα και να ισιώσει, αρκεί, για να φτιάξουμε ένα καλό κλιτσόξυλο κρανιάς.
Για τους Σαρακατσαναίους στην κορυφή των κλιτσόξυλων ήταν αυτό της αριάς και του πουρναριού. Τόσο η αριά (είναι είδος πουρναριού), όσο και το πουρνάρι, δίνουν κλιτσόξυλα βαριά με πολύ καλό χρώμα κοκκινωπό. Ωστόσο και άλλα φυτά μπορούν να δώσουν πολύ καλά κλιτσόξυλα. Αναφέρω ενδεικτικά την αμυγδαλιά και την αγριελιά.
Τέλος απαραίτητα και τα κατάλληλα εργαλεία. Τα παραδοσιακά, ξουράφι και τρυπητήρι και οποιοδήποτε άλλο σύγχρονο μπορεί να μας βοηθήσει.
Γεώργιος Κ .Τσουμάνης
Κουκούλι Ζαγορίου Ιωαννίνων
sarakatsanoi.blogspot.gr